خروج یکجانبه از برجام، سیل تحریمهای اقتصادی، تهدیدهای توییتری با حروف درشت، و تصمیم بیسابقه برای ترور فرمانده نظامی ایران قاسم سلیمانی، همه نشان میداد که رابطه دو کشور وارد مرحلهای کاملاً جدید و پرتنش شده است. در مقابل، ایران نیز با کاهش تعهدات هستهای، تداوم حضور منطقهای و پاسخهای نظامی محدود، نشان داد که این فشارها را نه بهعنوان دعوت به مذاکره، که بهمثابه نبردی فرسایشی میبیند. سیاست ترامپ فقط مناسبات تهران–واشنگتن را تغییر نداد؛ بلکه شکاف میان آمریکا و متحدان اروپایی، همگرایی بیشتر ایران با چین و روسیه، و شکلگیری ائتلافهای تازه در خاورمیانه را هم رقم زد.
خروج از برجام و سیاست «فشار حداکثری»
شروع این تنش در دوران نخست ریاست جمهوری دونالد ترامپ بر سر مساله هسته ای ایران بود. قراردادی موسوم به برجام که دونالد ترامپ از ابتدای ریاستجمهوری خود در ژانویه ۲۰۱۷، منتقد سرسخت آن بود. او این توافق را «بدترین معامله ممکن» توصیف میکرد و معتقد بود برجام به جای مهار ایران، منابع مالی تازهای در اختیار تهران قرار داده است . سرانجام ترامپ در ۸ مه ۲۰۱۸ به طور رسمی خروج آمریکا از برجام را اعلام کرد و دستور بازگشت تمامی تحریمهای هستهای لغوشده را صادر نمود . این اقدام آغازگر کارزار موسوم به «فشار حداکثری» علیه جمهوری اسلامی ایران بود. دولت ترامپ با فشار حداکثری تلاش کرد از طریق گسترش و تشدید تحریمها، حکومت ایران را وادار به تغییر رفتار کند .
سیاست فشار حداکثری تنها برنامه هستهای ایران را هدف نگرفت؛ ترامپ اعلام کرد باید فعالیتهای منطقهای و برنامه موشکی ایران نیز متوقف شود. کاخ سفید برای رسیدن به این هدف، همه بخشهای کلیدی اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داد. آمریکا بخش انرژی، پتروشیمی، حملونقل و نظام مالی ایران را یکییکی تحریم کرد و طی سالهای ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ دهها بسته تحریمی جدید اعمال شد. واشنگتن صدها شخص و نهاد ایرانی، از جمله بانک مرکزی و صنایع نفت، را در فهرست سیاه قرار داد. دولت ترامپ حتی سپاه پاسداران را برای نخستین بار بهعنوان «سازمان تروریستی خارجی» معرفی کرد و این اقدام را ابزار مستقیم فشار دانست. مقامات دولت ترامپ تأکید کردند هدف آنها «تغییر رژیم» نیست؛ آنها میخواستند تهران را وادار کنند توافقی بزرگتر و سختتر بپذیرد؛ توافقی که علاوه بر برنامه هستهای، موشکهای بالستیک و حمایت منطقهای ایران را نیز محدود کند.
تبعات خروج امریکا از برجام
خروج آمریکا از برجام بلافاصله تحریمها را بازگرداند و ایران را در انزوای اقتصادی عمیقتری قرار داد. صادرات نفت سقوط کرد و دسترسی تهران به نظام مالی جهانی محدود شد. دولت ترامپ اعلام کرد با این تحریمها «پول رژیم ایران را برای حمایت از تروریسم و برنامه هستهای قطع میکنیم». اما فشار حداکثری تا پایان دوره اول ترامپ به اهدافش نرسید. ایران نه به خواستههای ۱۲گانه پمپئو تن داد و نه وارد مذاکره جدید شد. در واکنش، تهران تعهدات هستهایاش را کاهش داد و غنیسازی را گسترش داد. اقتصاد ایران زیر فشار شدید قرار گرفت، اما حکومت عقبنشینی نکرد و حتی حمایت از هم پیمانان خود را افزایش داد. در نهایت، ایران در ژانویه ۲۰۲۰ با حمله موشکی به پایگاه عینالاسد نشان داد که با وجود بحران اقتصادی، از رویارویی نظامی هم پرهیز نمیکند. این روند نشان داد فشار حداکثری اگرچه به اقتصاد ایران ضربه زد، اما رفتار تهران را تغییر نداد.
تهدیدهای آشکار و دیپلماسی توییتری ترامپ
ترامپ در کنار اقدامات عملی، از زبان تهدیدآمیز و صریح در رسانهها برای اعمال فشار بر ایران بهره میگرفت. او با استفاده بیسابقه از توییتر، مستقیماً مقامهای جمهوری اسلامی را خطاب قرار میداد و آنها را تهدید میکرد. نمونه بارز آن توییت جنجالی ترامپ در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۸ بود که تماماً با حروف بزرگ خطاب به حسن روحانی (رئیسجمهور وقت ایران) نوشت: «هرگز، هرگز دوباره ایالات متحده را تهدید نکنید، وگرنه پیامدهایی را خواهید دید که تعداد اندکی در تاریخ دیدهاند. ما دیگر کشوری نیستیم که سخنان دیوانهوار خشونت و مرگ شما را تاب بیاورد. محتاط باشید!» . این توییت تند که بهدنبال هشدار روحانی درباره «مادر همه جنگها» منتشر شد، بازتاب وسیعی داشت و نشانگر آمادگی ترامپ برای تشدید سریع لحن در برابر ایران بود .
از دیگر حربههای رسانهای ترامپ، بهرهگیری از نمادهای فرهنگ عامه برای رساندن پیام سیاسی بود. در نوامبر ۲۰۱۸، او تصویری در توییتر منتشر کرد که روی آن عبارت «تحریمها در راهند» (Sanctions Are Coming) به سبک سریال بازی تاجوتخت نقش بسته بود . این میم اینترنتی همزمان با بازگشت تحریمهای تعلیقشده بر اثر برجام منتشر شد و خلاقیت ترامپ در تبلیغ کارزار فشار را نشان میداد – هرچند از سوی مقامات ایرانی و حتی برخی چهرههای عمومی مورد تمسخر یا انتقاد قرار گرفت . برای نمونه، سخنگوی وقت وزارت خارجه ایران این اقدام ترامپ را «ننگین کردن زبان فارسی با دستان آلوده به تهدید و تحریم» توصیف کرد .
از ترور قاسم سلیمانی تا حمله به عین الاسد
از سال ۲۰۱۹ تنشهای نظامی میان ایران و آمریکا به نقطهای بیسابقه رسید و دونالد ترامپ بارها بهطور مستقیم ایران را تهدید به حمله نظامی کرد. نخستین اوج این تنشها در ژوئن ۲۰۱۹ رخ داد؛ زمانی که یک پهپاد پیشرفته جاسوسی آمریکایی پس از ورود به حریم هوایی ایران توسط پدافند ایران سرنگون شد. این حادثه جهان را در آستانه یک تقابل جدی قرار داد. ترامپ ابتدا دستور حمله تلافیجویانه را صادر کرد، اما تنها چند دقیقه پیش از اجرای عملیات، آن را لغو کرد و گفت نمیخواهد «۱۵۰ ایرانی کشته شوند».
مرحله بعدی و بسیار خطیر این روند در ژانویه ۲۰۲۰ رقم خورد؛ زمانی که حمله هوایی آمریکا به خودرو حامل قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، و ابومهدی المهندس، نایبرئیس الحشد الشعبی عراق و از اثرگذارترین فرماندهان مقاومت در عراق، انجام شد. این حمله که به کشته شدن هر دو چهره کلیدی محور مقاومت منجر شد، از سوی تهران و بغداد بهعنوان آشکارترین و علنیترین ترور دولتی آمریکا در دهههای اخیر توصیف شد. ایران بلافاصله وعده پاسخ «قاطع و مستقیم» داد و اعلام کرد این اقدام بدون پاسخ نخواهد ماند.
حمله به پایگاه امریکایی عین الاسد
چند روز بعد، ایران برای نخستین بار در تاریخ، مستقیماً یک پایگاه مهم آمریکا را هدف قرار داد. در نیمهشب ۸ ژانویه ۲۰۲۰، دهها موشک بالستیک سپاه پاسداران به پایگاه عینالاسد در عراق شلیک شد و بخشهایی از این پایگاه آمریکا را در هم کوبید.
پیش از این تحولات، ترامپ شدیدترین تهدیدهای خود را خطاب به ایران مطرح کرده بود. او اعلام کرد اگر تهران دست به اقدام تلافیجویانه در قبال ترور قاسم سلیمانی بزند، آمریکا ۵۲ هدف داخل ایران – شامل اماکن فرهنگی – را هدف قرار خواهد داد؛ تهدیدی که موجی از واکنشهای تند جهانی برانگیخت، زیرا حمله به اماکن فرهنگی طبق حقوق بینالملل جنایت جنگی محسوب میشود. هرچند مقامات دولت ترامپ بعدها گفتند آمریکا در چارچوب قوانین جنگ عمل خواهد کرد، اما توییت رئیسجمهور فضای بیسابقهای از تهدید و التهاب ایجاد کرده بود.
عدم پاسخگویی امریکا و فروکش کردن مقطعی تنش
اما نقطه مهم این دوره، واکنش آمریکا پس از حمله موشکی ایران به پایگاه عینالاسد بود. باوجود دهها موشک بالستیک که بهطور مستقیم یکی از مهمترین پایگاههای آمریکا را در عراق درهم کوبید، دولت ترامپ هیچ پاسخ نظامی متقابلی انجام نداد؛ موضوعی که در تاریخ منازعات دو کشور بیسابقه بود و پیامدهای راهبردی مهمی داشت. خود ترامپ چند ساعت بعد از این حمله، تنها به انتشار یک توییت کوتاه با مضمون: “All is well!” («همهچیز روبهراه است!») اکتفا کرد و سپس در یک سخنرانی رسمی اعلام کرد که آمریکا تصمیمی برای تشدید تنش ندارد، زیرا «آمریکاییها کشته نشدهاند». این واکنش محتاطانه نشان داد که واشنگتن، برخلاف تهدیدهای پیشین، تمایلی به ورود به یک جنگ گسترده با ایران ندارد.
حمایت از معترضان و واکنش به تحولات داخلی ایران
حمایت رسانهای ترامپ از اعتراضات ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸
ترامپ در کنار تهدیدهایش علیه حکومت ایران، خود را حامی مردم معرفی میکرد و از اعتراضات در ایران حمایت. او در دیماه ۱۳۹۶، همزمان با اعتراضات اقتصادی و سیاسی، در توییتر نوشت: «مردم ایران علیه رژیم فاسدشان برخاستهاند… جهان نظارهگر است!» و آشکارا از معترضان حمایت کرد. این رفتار در آبان ۱۳۹۸ دوباره تکرار شد. یک هفته پس از آغاز اعتراضات و قطع گسترده اینترنت، ترامپ سکوتش را شکست و در ۲۱ نوامبر ۲۰۱۹ حکومت ایران را بهخاطر سرکوب و قطع ارتباطات محکوم کرد. او نوشت ایران اینترنت را خاموش کرده تا مردم نتوانند خشونتها را گزارش کنند. این موضعگیری بازتاب گستردهای پیدا کرد. منتقدان ترامپ گفتند حمایت او ریاکارانه است و اوست که با تحریمهایش به مردم آسیب زده است.
توییتهای فارسی ترامپ و نقش آن در فضای اعتراضی ایران
ترامپ با توییتکردن به زبان فارسی دست به اقدامی بیسابقه زد و تلاش کرد مستقیماً با مردم ایران ارتباط بگیرد. او در دوره ریاستجمهوریاش هفت بار به فارسی نوشت. نخستین پیام او در ۲۲ بهمن ۱۳۹۷ منتشر شد و رهبران جمهوری اسلامی را به «۴۰ سال فساد، سرکوب و ترور» متهم کرد. مهمترین توییت او در ۲۱ دی ۱۳۹۸ منتشر شد؛ سه روز بعد از سرنگونی هواپیمای اوکراینی و اوجگیری اعتراضات. ترامپ خطاب به مردم ایران نوشت که «از ابتدا در کنار شما بودهام و همچنان خواهم بود» و شجاعت معترضان را «الهامبخش» خواند. این پیام به پرلایکترین توییت تاریخ فارسی تبدیل شد و موج گستردهای در فضای مجازی ایجاد کرد. بسیاری از ایرانیان آن را نشانه حمایت آمریکا دانستند. در مقابل، مقامات جمهوری اسلامی واکنش تند نشان دادند و ابراز داشتند، کسانی که «به تهدید و تحریم ملت ایران دست میزنند» حق ندارند از همبستگی حرف بزنند.
ورود مستقیم ترامپ به کارزار «اعدام نکنید»
ترامپ در برخی مقاطع برای حمایت از معترضان ایرانی مستقیماً وارد رویارویی با مقامات جمهوری اسلامی شد. در تابستان ۱۳۹۹، زمانی که قوه قضاییه حکم اعدام سه آشوبگر بازداشتشده در اعتراضات آبان ۹۸ را تأیید کرد، موج بزرگی از کمپین «#اعدام_نکنید» شکل گرفت. ترامپ در ۱۵ ژوئیه ۲۰۲۰ به دو زبان فارسی و انگلیسی توییت کرد و نسبت به اجرای این احکام هشدار داد. او نوشت: «سه نفر در ایران به دلیل شرکت در اعتراضات به اعدام محکوم شدهاند. اجرای حکم این سه نفر هر لحظه ممکن است و پیام وحشتناکی به جهان مخابره میکند. این اعدام نباید انجام شود.» این نخستین بار بود که یک رئیسجمهور آمریکا مستقیماً از هشتگ فارسی معترضان استفاده میکرد. بسیاری از کاربران ایرانی از این موضع استقبال کردند و آن را عاملی برای افزایش فشار جهانی دانستند. در نهایت نیز اجرای این احکام متوقف و به تعویق افتاد.
حمایت از اعتراضات ۱۴۰۱
ترامپ پس از پایان ریاستجمهوری نیز درباره تحولات ایران موضعگیری را ادامه داد. او در اعتراضات ۱۴۰۱ که پس از جانباختن مهسا امینی شکل گرفت، آشکارا از معترضان حمایت کرد. ترامپ در تجمع انتخاباتی نوادا در ۸ اکتبر ۲۰۲۲ گفت مردم ایران «شجاعانه در برابر رژیم فاسد و بیرحم ایستادهاند» و افزود «ما با شما هستیم». این سخنان با تشویق حاضران همراه شد و دوباره نام او را به تحولات ایران پیوند داد. ترامپ تلاش کرد تصویری از خود بسازد که در کنار آزادی و دموکراسی در ایران قرار دارد و با «رژیم سرکوبگر» تهران مقابله میکند. منتقدان گفتند تحریمهای او فشار سنگینی بر مردم گذاشت و با ادعاهایش تناقض دارد. با این حال، برخی از مخالفان حکومت، بهویژه در خارج از کشور، سیاست سختگیرانه او را مؤثرتر از رویکردهای نرم میدانستند و از «ایستادگی او در برابر جمهوری اسلامی» تمجید کردند.
تأثیر مواضع ترامپ بر روابط منطقهای ایران
سیاستهای ترامپ معادلات خاورمیانه را تغییر داد و روابط ایران با بازیگران منطقهای را تحت فشار گذاشت. او در سوریه رویکردی متفاوت از دولت قبل اتخاذ کرد و نابودی داعش را در اولویت گذاشت. ترامپ دو بار با بهانه کردن حملات شیمیایی اسد، مواضع ارتش سوریه را هدف قرار داد، اما علاقهای به حضور طولانیمدت در سوریه نشان نداد. او در سال ۲۰۱۸ اعلام کرد نیروهای آمریکایی از شمال سوریه خارج میشوند و با این تصمیم، میدان برای نفوذ ایران و روسیه باز شد. دولت ترامپ حضور منطقهای ایران را بخشی از «رفتارهای شرورانه» تهران معرفی کرد و تأکید داشت باید آن را مهار کند. در عمل، آمریکا با نیروهای ایران در سوریه درگیر نشد و با خروج شتابزده، عرصه را به روسیه، ایران و ترکیه سپرد. منتقدان این تصمیم را تقویت نفوذ ایران دانستند، اما حامیان ترامپ آن را پرهیز از جنگهای بیپایان توصیف کردند.
عراق
دوره ترامپ با اوجگیری رویارویی آمریکا و ایران گذشت. او با وجود وعده پایان «جنگهای بیپایان»، حضور نظامی آمریکا در عراق را برای مقابله با داعش حفظ کرد، اما نفوذ گروههای مورد حمایت ایران را تحمل نکرد. در دیماه ۱۳۹۸، یک گروه نزدیک به ایران با حمله راکتی یک پیمانکار آمریکایی را کشت و ترامپ فوراً دستور حمله به پایگاههای «کتائب حزبالله» را داد. در پی این تنش ها و ترور قاسم سلیمانی و حمله ایران به پایگاه عین الاسد، پارلمان عراق در اقدامی قاطع در اعتراض نسبت به نقض حاکمیت کشور خواستار خروج نیروهای آمریکایی شد.
یمن
سیاست ترامپ ادامه حمایت سنتی آمریکا از متحدان عرب در برابر نفوذ ایران بود، اما او این حمایت را بسیار تندتر پیش برد. از دوره اوباما، واشنگتن به ائتلاف عربستان در جنگ یمن کمک اطلاعاتی و لجستیکی میداد. ترامپ این همکاری را بدون محدودیت تقویت کرد. وقتی کنگره خواست نقش آمریکا در جنگ یمن را متوقف کند، ترامپ در آوریل ۲۰۱۹ قطعنامه دوحزبی را وتو کرد. او گفت این اقدام «اختیارات ریاستجمهوری را هدف میگیرد». ترامپ تأکید داشت رابطه با عربستان برای مهار ایران ضروری است. حتی قتل جمال خاشقجی هم این همکاری را متوقف نکرد. دولت ترامپ انصارالله را بخشی از محور مقاومت میدانست. به باور او، جنگ یمن هزینهای کم برای تهران و آسیبی بزرگ برای عربستان دارد. به همین دلیل، فروش تسلیحات به ریاض ادامه یافت. منتقدان گفتند جنگ یمن فاجعه انسانی ساخته است، اما ترامپ عقبنشینی را تقویت ایران میدانست. با این وجود، یمنیها به قدرتی اثرگذار در کنترل بابالمندب تبدیل شدند.
اسرائیل و کشورهای عربی خلیج فارس
اسرائیل بیشترین استفاده را از سیاست ضدایرانی ترامپ برد. نتانیاهو که سالها با برجام مخالفت کرده بود، با ورود ترامپ صدای خود را در کاخ سفید شنید. ترامپ رابطه نزدیکی با او ایجاد کرد و خروج از برجام را یک امتیاز مستقیم به اسرائیل داد. همکاری اطلاعاتی واشنگتن و تلآویو در این دوره شدت گرفت و دو طرف برای مهار برنامه هستهای و نفوذ منطقهای ایران اقدام کردند. گزارشها نشان داد موساد با اطلاع و رضایت غیررسمی آمریکا عملیات خرابکارانه در ایران انجام داد؛ از جمله ترور محسن فخریزاده در نوامبر ۲۰۲۰ که رسانههای غربی آن را نتیجه چراغ سبز دولت ترامپ دانستند. ترامپ این عملیات را تأیید نکرد، اما بارها گفت اجازه نمیدهد ایران به سلاح هستهای برسد و برای این هدف «همه گزینهها» را روی میز میگذارد. او حتی طرح حمله به تأسیسات هستهای ایران را بررسی کرد، اما مشاورانش مانع اجرای آن شدند.
ترامپ در برابر کشورهای عرب متحد آمریکا، سیاست ساختن جبههای واحد علیه ایران را پیش برد. نخستین سفر خارجیاش را به عربستان انجام داد. او رهبران عرب را فراخواند تا در برابر «رفتارهای بیثباتکننده ایران» همصف شوند. ترامپ فشارهای سیاسی و رسانهای علیه تهران را افزایش داد. اوج این روند، توافقات ابراهیم در سال ۲۰۲۰ بود. این توافق، امارات، بحرین، سودان و مراکش را به عادیسازی روابط با اسرائیل رساند. تحلیلگران گفتند دشمن مشترک، یعنی ایران، محرک اصلی این نزدیکی بود. دولت ترامپ ایران را تهدیدی جدی برای اسرائیل و اعراب معرفی میکرد. او فروش تسلیحات پیشرفته به کشورهای خلیج فارس را تسهیل کرد. جنگندههای اف-۳۵ برای امارات نماد این سیاست بود. اما تحولات هفتم اکتبر، طرح توافق ابراهیم را به حاشیه برد.
حمله پهبادی به آرامکو
از سوی دیگر، تنشهای سال ۲۰۱۹ در خلیج فارس – نظیر حملات به نفتکشها در دریای عمان و حمله پهپادی به تأسیسات نفتی آرامکو عربستان – آزمونی برای سیاست ترامپ بود. ترامپ در مقابل این حوادث، از درگیری نظامی مستقیم با ایران اجتناب کرد و به تحریمهای بیشتر اکتفا نمود. او پس از حمله به آرامکو گفت با پادشاه سعودی تلفنی صحبت کرده و «آمریکا آماده است» اما تصمیم نهایی با عربستان است. برخی منتقدان ترامپ معتقد بودند این عدم واکنش قاطع، ایران را جسورتر کرد و باعث تردید متحدان آمریکا در منطقه شد. اما ترامپ تأکید داشت که آمریکا نباید پلیس جهان باشد و کشورهای منطقه باید خود مسئولیت امنیتشان را بر عهده بگیرند – هرچند او با اعزام نمادین چند صد نیروی آمریکایی و سامانههای پدافندی به عربستان پس از حادثه آرامکو، کوشید خیال ریاض را تا حدی راحت کند.
ترامپ و ایران در کارزار انتخاباتی ۲۰۲۴–۲۰۲۵
بازگشت ترامپ و احیای وعده فشار حداکثری
با پایان دولت ترامپ در ژانویه ۲۰۲۱، سیاست فشار حداکثری نیز موقتاً کنار گذاشته شد و دولت جو بایدن رویکرد مذاکره برای احیای برجام را در پیش گرفت. اما خود ترامپ هیچگاه از مواضع تندش علیه ایران عقبنشینی نکرد. او بلافاصله پس از خروج از کاخ سفید، تلویحاً وعده داد که در انتخابات ۲۰۲۴ شرکت کرده و رویکرد سختگیرانه علیه تهران را از سر خواهد گرفت. در کمپین انتخابات ۲۰۲۴، ایران بار دیگر به یکی از محورهای سیاست خارجی ترامپ تبدیل شد. او مدام دولت بایدن را متهم میکرد که در برابر ایران ضعیف عمل کرده و با «دادن امتیازات نقدی» (اشاره به آزادسازی ۶میلیارد دلار از داراییهای مسدودشده ایران در ازای آزادی زندانیان آمریکایی) رژیم تهران را جسور کرده است. ترامپ ادعا میکرد که اگر او رئیسجمهور بود، ایرانیها جرأت این اقدامات را نداشتند و خیلی زودتر پای میز توافق میآمدند.
وعده توقف برنامه هستهای ایران
ترامپ به رأیدهندگان میگفت اگر به کاخ سفید برگردد، فوراً سیاست فشار حداکثری را احیا میکند. او تأکید میکرد اجازه نمیدهد ایران به سلاح هستهای برسد و برای این هدف از «همه گزینهها» استفاده میکند؛ از تحریم تا اقدام نظامی. جیمز لیندزی، تحلیلگر شورای روابط خارجی، میگفت ترامپ در کارزار ۲۰۲۴ موضعش را تغییر نداد و میخواهد همان مسیر دوره اول را ادامه دهد. ستاد ترامپ ادعا میکرد فشارهای او اقتصاد ایران را تا مرز فروپاشی برد و اگر بایدن همان مسیر را ادامه میداد، تهران مجبور به یک توافق جامع میشد. ترامپ بارها گفت مقامات ایران منتظر نتیجه انتخابات هستند و تأکید کرد: «با پیروزی من، ظرف یک ماه برای توافق میآیند.» او اصرار داشت توافقی سختتر و گستردهتر ممکن است؛ توافقی با محدودیت همزمان بر برنامه هستهای، موشکی و فعالیت منطقهای ایران. اما یک سال از حضور او در کاخ سفید گذشت و هیچ توافقی شکل نگرفت و تنشها همچنان بالا ماند.
هشدار به تلاش ایران برای ترور مقامات آمریکایی
در جریان کارزار ۲۰۲۴، ترامپ لحن تهاجمی خود را شدیدتر کرد و اظهاراتی بیسابقه مطرح ساخت. در سپتامبر ۲۰۲۳، گزارشهایی منتشر شد که دستگاههای امنیتی آمریکا درباره تلاش عوامل ایرانی برای ترور ترامپ و برخی مقامات سابق، از جمله جان بولتون و مایک پمپئو، هشدار دادهاند؛ تلاشی که بهعنوان انتقام ترور سلیمانی مطرح شد. ترامپ در واکنش، در یک گردهمایی انتخاباتی اعلام کرد اگر چنین اقدامی در زمان قدرت او رخ دهد، «تمام شهرهای بزرگ و حتی کشور مربوطه را با خاک یکسان میکند». این تهدید صریح بازتاب گستردهای یافت و نشان داد او در صورت بازگشت به کاخ سفید آماده است تنش را تا مرز جنگ پیش ببرد. ترامپ تأکید کرد آمریکا باید هر تهدید ایران را با قدرت پاسخ دهد و نباید اجازه دهد «ضعف رهبری فعلی»، تهران را جسورتر کند.
در کارزار ۲۰۲۴، ترامپ دوباره خود را «دوست مردم ایران» معرفی کرد و گفت اگر «رژیم ایران رفتار خود را تغییر ندهد، فشارها را ادامه میدهد». ستاد او ادعا کرد ایران «تهدیدات واقعی برای ترور ترامپ» مطرح کرده و این تهدیدها نشان میدهد سیاستهای او رژیم را زیر فشار شدید برده است. ترامپ این روایت را پررنگتر کرد و گفت ایران آنقدر تحت فشار قرار گرفته که به دنبال انتقام شخصی از او رفته است. او در مناظرهها و سخنرانیها هیچ انعطافی نشان نداد و حتی لحن تندتری نسبت به دوره قبل اختیار کرد. ترامپ تأکید کرد اگر پیروز شود، اقتصاد ایران را در مدت کوتاهی «به زانو درمیآورد» و حکومت تهران را مجبور میکند بین «یک توافق کاملاً جامع» یا «رویارویی فاجعهبار» یکی را انتخاب کند. او اعلام کرد تنها فشار شدید میتواند مسیر تهران را تغییر دهد.
بازتاب سیاسی و افکار عمومی در آمریکا و جهان
مواضع تند ترامپ درباره ایران در داخل آمریکا شکافی عمیق ایجاد کرد. جمهوریخواهان از خروج او از برجام و سیاست فشار حداکثری حمایت کردند و آن را نشانه قاطعیت او دانستند. در مقابل، دموکراتها و بسیاری از مستقلها این رویکرد را خطرناک و ماجراجویانه توصیف کردند. پس از ترور قاسم سلیمانی در اوایل ۲۰۲۰، افکار عمومی آمریکا تقریباً دو نیم شد؛ حدود ۴۸ درصد این اقدام را درست و ۴۳ درصد نادرست میدانستند. با این حال، بیشتر مردم نگران جنگ بودند. یک نظرسنجی در ژانویه ۲۰۲۰ نشان داد ۵۴ درصد معتقدند سیاستهای ترامپ احتمال درگیری بزرگ با ایران را افزایش داده است و تنها ۱۷ درصد احساس کردند خطر جنگ کمتر شده است. همچنین ۴۴ درصد گفتند عملکرد ترامپ امنیت آمریکا را کاهش داده، در برابر ۲۸ درصد که امنیت بیشتری حس کردند. این اختلاف شدیداً حزبی بود و اعتماد عمومی به روایت کاخ سفید پایین ماند.
این شکاف افکار عمومی در صحنه سیاسی آمریکا نیز بازتاب داشت. کنگره تحت رهبری دموکراتها در سالهای ۲۰۱۹–۲۰۲۰ چندین بار تلاش کرد اختیارات ترامپ برای اقدام نظامی علیه ایران را محدود کند (از جمله با تصویب قطعنامهای پس از ترور سلیمانی برای منع جنگ بدون مجوز کنگره). گرچه ترامپ این تلاشها را وتو کرد، اما نشانهای بود از نگرانی عمیق قانونگذاران آمریکایی نسبت به خطر جنگ با ایران در دوره او. از سوی دیگر، نهادهای حامی ترامپ و چهرههای تندرو حزب جمهوریخواه همچون جان بولتون، مشاور امنیت ملی سابق ترامپ – که البته قبل از پایان دوره اخراج شد – علناً از سیاست تغییر رژیم در ایران سخن میگفتند.
انزوای کمسابقه آمریکا ؛ شکاف ترامپ با اروپا
در سطح بینالمللی، سیاستهای ترامپ درباره ایران آمریکا را در بسیاری از مجامع چندجانبه منزوی کرد. اروپا از خروج آمریکا از برجام شدیداً ناراحت بود و بریتانیا، فرانسه و آلمان تلاش کردند با ایجاد سازوکار INSTEX بخشی از منافع اقتصادی ایران را حفظ کنند. اما تحریمهای ثانویه آمریکا شرکتهای اروپایی را از هرگونه همکاری با ایران بازداشت و عملاً اروپا را ناتوان کرد. با این حال، اروپاییها در شورای امنیت پشت آمریکا نایستادند. در اوت ۲۰۲۰، تنها جمهوری دومینیکن به قطعنامه آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران رأی مثبت داد و دیگر متحدان ترجیح دادند رأی ممتنع بدهند. این شکست، انزوای واشنگتن را آشکار کرد. آمریکا سپس ادعای فعالسازی اسنپبک را مطرح کرد، در حالی که پس از خروج از برجام از نظر حقوقی چنین حقی نداشت. تقریباً تمام اعضای شورای امنیت این اقدام را رد کردند و شکافی کمسابقه میان آمریکا و متحدان اروپاییاش شکل گرفت.
در مقابل، رقبای جهانی آمریکا یعنی چین و روسیه از فرصت بهره بردند تا روابطشان را با ایران تقویت کنند و تحریمهای واشنگتن را تضعیف نمایند. روسیه به همکاریهای نظامی خود با ایران ادامه داد و چین واردات نفت از ایران را – هرچند مخفیانه – حفظ کرد . این کشورها آشکارا اعلام کردند که از سیاستهای آمریکا پیروی نمیکنند و خواستار حفظ برجام بودند. در سال ۲۰۲۱، ایران به عضویت سازمان همکاری شانگهای (به رهبری چین و روسیه) دعوت شد که نشان از چرخش تهران به سوی شرق در برابر فشار غرب داشت. از این منظر، برخی تحلیلگران استدلال کردند که فشار حداکثری ترامپ، ایران را به آغوش پکن و مسکو هل داد و شکافی که بین آمریکا و اروپا انداخت، در نهایت به سود رقبای بینالمللی واشنگتن تمام شد .
رویکردها رسانه ها به ایران
در عرصه جهانی، رسانهها درباره سیاست ترامپ در قبال ایران روایتهای متفاوتی ساختند. رسانههای جریان اصلی غرب مانند نیویورکتایمز، CNN و BBC ادعا کردند که خروج ترامپ از برجام سرعت برنامه هستهای ایران را افزایش داد و استدلال کردند که فشار حداکثری نتیجه معکوس ایجاد کرد. مجلاتی مثل فارین افرز نوشتند که این سیاست، رژیم ایران را سرسختتر کرد و طبقه متوسط کشور را به سمت فقر سوق داد. در مقابل، رسانههای محافظهکار مانند فاکسنیوز و نیویورکپست از سیاست ترامپ دفاع کردند. آنها مدعی بودند که ترامپ منابع مالی ایران را محدود کرد و دولت بایدن با نرمش خود فرصت یک «توافق سختتر» را از دست داد. در شبکههای اجتماعی نیز نبرد روایتها شدت گرفت. حامیان ترامپ هشتگهایی مثل #No2Appeasement را ترویج کردند و خواستار ادامه فشار بودند. مخالفان این سیاست گفتند تحریمها زندگی مردم عادی را تخریب کرد و به تقویت تندروها انجامید.
جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل پس از تحولات ۷ اکتبر
پس از تحولات ۷ اکتبر و تشدید تنشهای منطقهای، روابط ایران و اسرائیل وارد مرحلهای کمسابقه از رویارویی مستقیم شد. اسرائیل با استفاده از فضای ملتهب منطقه، برای نخستینبار دست به حمله ای گسترده و هدفمند علیه خاک ایران زد؛ در طی این حمله جمع زیادی از فرماندهان ارشد نظامی ایران ترور شدند.اقدامی که تهران آن را «تجاوز آشکار» و عبور از خطوط قرمز امنیت ملی خود خواند. حملات اولیه اسرائیل واکنش سریع و قدرتمند ایران را در پی داشت و دو طرف وارد یک جنگ ۱۲ روزه شدند؛ جنگی که موازنه قدرت منطقهای را دگرگون کرد. در این درگیری، نیروهای ایرانی مواضع نظامی اسرائیل را با دقت بالا هدف قرار دادند و تلآویو با مشاهده شدت پاسخ ایران، از آمریکا خواست برای توقف درگیری میانجیگری کند.
بمباران تاسیسات هسته ای ایران
در همین دوره، آمریکا به تأسیسات حساس هسته ای ایران بهبهانه «جلوگیری از گسترش بحران» حمله کرد. واشنگتن تصور میکرد این اقدام ایران را از ادامه پاسخ بازمیدارد، اما تهران پایگاه امریکایی العدیده در قطر را موشک باران کرد.
بر اثر حملات موشکی ایران که بخشی از سامانههای پدافندی اسرائیل را از کار انداخت و توان دفاعی تلآویو را کاهش داد، ترامپ وارد میدان شد و در نقش میانجی، جنگ ایران و اسرائیل را به صحنه نمایش قدرت خود بدل کرد. او با چند توییت فوری، کوتاه و پرهیاهو از تهران خواست آتشبس را بپذیرد. اندکی بعد، با پاسخ مثبت ایران و عقبنشینی تلآویو از ادامه درگیری، آتشبس موقت میان دو طرف برقرار شد.
جمعبندی
سیاست ترامپ در قبال ایران از ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۵ یکی از تقابلیترین و در عین حال متناقضترین دورههای روابط دو کشور را رقم زد. او از یکسو در سخنرانیها خود را «صلحطلب» میخواند و بارها گفت که قصد جنگ ندارد، اما در عمل هر بار مسیری را انتخاب کرد که به تنش بیشتر و نقض تعهدات بینالمللی منتهی شد. خروج یکطرفه او از برجام—در حالی که گزارشهای رسمی آژانس بینالمللی انرژی اتمی پایبندی کامل ایران را تأیید کرده بود—نخستین گام در این چرخه بدعهدی بود و نشان داد که ترامپ هیچ اعتباری برای توافقهای بینالمللی قائل نیست.
پس از خروج از برجام، سیاست «فشار حداکثری» را با شدیدترین تحریمهای اقتصادی، تهدیدهای نظامی و تلاش برای قطع کامل شبکه مالی ایران دنبال کرد. او حتی پا را از این نیز فراتر گذاشت و با دستور حمله به زیرساختهای هستهای ایران، از جمله بمباران و عملیات تخریبی علیه تأسیسات نطنز، بهطور آشکار حاکمیت ملی ایران را نقض کرد؛ اقدامی که در عرف دیپلماتیک و حقوق بینالملل هم فاقد مشروعیت بود.ترامپ در رسانهها و شبکههای اجتماعی، از جمله توییتهای فارسیزبان، ژست صلحدوستی میگرفت، اما همزمان فضای منطقه را به سمت درگیریهای خطرناک سوق داد. رفتار دوگانه ای که از او نه تنها در داخل آمریکا بلکه در سطح جهانی، چهره ای غیر قابل اعتماد ساخته است.
منابع
- https://trumpwhitehouse.archives.gov/briefings-statements/president-donald-j-trump-ending-united-states-participation-unacceptable-iran-deal/#:~:text=,in%20or%20business%20involving%20Iran
- https://www.cfr.org/blog/transition-2025-what-will-donald-trump-do-about-iran#:~:text=That%20question%20is%20easy%20to,called%20axis%20of%20resistance
- https://www.theguardian.com/us-news/2024/apr/14/trump-iran-response-israel#:~:text=would%20not%20stand%20for%20%E2%80%9CDEMENTED,%E2%80%9D
- https://www.voanews.com/a/middle-east_voa-news-iran_biden-inherit-trumps-aggressive-iran-social-media-campaign/6200970.html#:~:text=Earlier%20in%20his%20presidency%2C%20Trump,the%20message%20%E2%80%9CSANCTIONS%20ARE%20COMING%E2%80%9D
- https://www.axios.com/2020/01/05/trump-iran-cultural-sites-war-crimes#:~:text=A%201954%20Hague%20treaty%20makes,attacks%20by%20the%20Islamic%20State
- https://www.foxnews.com/politics/trump-says-iranian-president-being-guarded-un-while-plotting-assassination-a-strange-set-circumstances?msockid=3ebf548a888a6a0c05e1419989dc6b70#:~:text=Trump%20said%20that%20as%20president%2C,%28AP%20Photo%2FEvan%20Vucci
- https://www.the-independent.com/news/world/middle-east/trump-iran-twitter-eu-protets-rouhani-impeachment-a9213126.html#:~:text=violence%20taking%20place%20within%20the,the%20Iranian%20Regime%20is%20causing%21%E2%80%9D
- https://www.theguardian.com/world/2020/jul/15/outcry-iran-judiciary-upholds-death-penalty-three-protesters#:~:text=,realDonaldTrump%29%20July%2015%2C%202020
- https://apnews.com/article/1b17cee217b344d8a3a03642139fb606#:~:text=WASHINGTON%20,Saudi%20Arabia%E2%80%99s%20war%20in%20Yemen
- https://www.foxnews.com/politics/trump-says-iranian-president-being-guarded-un-while-plotting-assassination-a-strange-set-circumstances?msockid=3ebf548a888a6a0c05e1419989dc6b70#:~:text=Tehran%E2%80%99s%20potential%20assassination%20plot%20was,politicians%2C%20military%20people%20or%20bureaucrats
- https://www.pewresearch.org/politics/2020/01/15/majority-of-u-s-public-says-trumps-approach-on-iran-has-raised-chances-of-a-major-conflict/#:~:text=By%20a%20narrow%2048,has%20not%20made%20much%20difference
- https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/2021-03-11/maximum-pressure-hardened-iran-against-compromise#:~:text=Trump%27s%20maximum%20pressure%20campaign%20altered,the%20middle%20class%20to
